विदर्भातील आरोग्य विभागाच्या अनुशेषासंदर्भात महत्त्वाचे मुद्दे

1.   जागतिक आरोग्य संघटनेच्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार एकूण उत्पन्नाच्या किमान 5 टक्के रक्कम आरोग्यावर खर्च करणे अपेक्षित आहे. तर 11व्या पंचवार्षिक योजनेनुसार आरोग्य व्यवस्थेवर एकूण उत्पन्नाच्या किमान 4 टक्के रक्कम खर्च करणे अपेक्षित होते. परंतु, सध्या एकूण उत्पन्नाच्या फक्त 1.4 टक्के खर्च आरोग्यावर होत आहे.

2.   विदर्भातील आरोग्य विभागाचा अनुशेष दूर करण्यासाठी राज्यपालांनी 19 मार्च, 2010 मध्ये दिलेल्या निदेशानुसार 1 एप्रिल, 2009 पर्यंत 807 कोटी 51 लाख रुपयांचा अनुशेष शिल्लक होता.

3.   महाराष्ट्राचे राज्यपाल यांनी 2011-12 या आर्थिक वर्षासाठी सार्वजननिक आरोग्य सेवेसंदर्भात दिलेले निर्देश 1 एप्रिल, 2000 मध्ये सार्वजनिक आरोग्य विभागाचा 1353.67 कोटी इतका अनुशेष होता. एप्रिल, 2000 ते मार्च, 2011 या दरम्यान अनुशेष दूर करण्यासाठी 615.30 कोटी इतका खर्च आला. तर 31 मार्च, 2011 मध्ये सार्वजनिक आरोग्य विभागाचा उर्वरित अनुशेष 738.37 कोटी इतका आहे.

4.   27 मे, 2009 मध्ये दिलेल्या निदेशांच्या परिच्छेद 21 मध्ये नमूद केल्याप्रमाणे सार्वजनिक आरोग्य विभागाने 2011-12 पर्यंत आरोग्य संस्थांच्या प्रत्यक्ष पायाभूत सोयी पूर्ण करण्यासाठी योजना तयार केली आहे. ग्रामीण रुग्णालये, प्राथमिक आरोग्य केंद्र आणि उपकेंद्र, रुग्णवाहिका, क्ष-किरण व इतर साधनसामग्री आणि फर्निचर याकरिता 2011-12 मध्ये संबंधित विभागाने 195.23 कोटी रुपयांची मागणी केली आहे. त्यातील विदर्भाच्या वाट्याला 28.07 टक्के इतकी रक्कम आली आहे.

5.   मानव विकास कार्यक्रमात राज्यातील 125 मागास तालुक्यांचा समावेश करण्यात आला होता. यात विदर्भातील एकूण 60 तालुक्यांचा सहभाग होता. या कार्यक्रमांतर्गत करण्यात आलेल्या सर्वेक्षणात अर्धा विदर्भ मागासलेला असल्याची कबुली सरकारने दिली आहे. मानव विकासात गडचिरोली आणि यवतमाळ या जिल्ह्यांचे स्थान सर्वात शेवटचे आहे. तर पुण्यातील एकाही तालुक्याचा मागास तालुक्यांत समावेश नव्हता.

विदर्भातील कार्यरत त्रिस्तरीय आरोग्य संस्थांची संख्या ः

महाराष्ट्रात एकूण 12 हजार 741आरोग्य संस्था कार्यरत आहेत. त्यातील विदर्भात 3 हजार 593 (3,021 उपकेंद्र, 477 प्राथमिक आरोग्य केंद्र आणि 95 ग्रामीण रुग्णालये) आरोग्य संस्था कार्यरत आहेत. विदर्भातील आदिवासी भागात 935 आरोग्य केंद्र कार्यरत आहेत.

जिल्हे	उपकेंद्र			प्राथमिक आरोग्य केंद्र			ग्रामीण रुग्णालये			लोकसंख्या*		लोक संख्येत वाढ %
	आदिवासी	बिगर आदिवासी	एकूण	आदिवासी	बिगर आदिवासी	एकूण	आदिवासी	बिगर आदिवासी	एकूण	2001	2011
अकोला	0	178	178	0	30	30	0	5	5	16,29,633	18,18,617	12
वाशिम	0	153	153	0	25	25	0	7	7	10,20,822	11,96,714	17
अमरावती	95	238	333	11	45	56	2	7	9	26,07,160	28,87,826	11
यवतमाळ	118	317	435	19	44	63	4	10	14	24,58,271	27,75,457	13
बुलढाणा	0	280	280	0	52	52	0	12	12	22,32,480	25,88,039	16
नागपूर	26	290	316	4	45	49	1	8	9	40,67,637	46,53,171	14
dवर्धा	0	181	181	0	27	27	0	6	6	12,36,736	12,96,157	5
भंडारा	0	193	193	0	33	33	0	5	5	11,36,146	11,98,810	6
गोंदिया	125	112	237	19	20	39	6	2	8	12,00,707	13,22,331	10
चंद्रपूर	64	275	339	8	50	58	3	8	11	20,71,101	21,94,262	6
गडचिरोली	376	0	376	45	0	45	9	0	9	9,70,294	10,71,795	10
एकूण	804	2217	3021	106	371	477	25	70	95	2,06,30,987	2,30,03,179	11

स्त्रोत ः राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियान संकेतस्थळ. *जनगणना संकेतस्थळ.

2001 च्या जनगणनेनुसार विदर्भातील आरोग्यसंस्थांचा अनुशेष शिल्लक तर होताच पण आता 2011च्या जनगणनेनुसार विदर्भातील लोकसंख्येत 11 टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. विदर्भातील आरोग्य संस्थांची संख्या मात्र dतेवढीच आहे. 2011 च्या जनगणनेनुसार विदर्भात 6402 व्यक्तींमागे एक आरोग्य संस्था उपलब्ध आहे.

भारतीय ग्रामीण आरोग्य व्यवस्था ही उपकेंद्र, प्राथमिक आरोग्य केंद्र आणि ग्रामीण रुग्णालय अशा तीन प्रकारात विभागलेली आली आहे. या विभागीय आरोग्य संस्थांचे निकष लोकसंख्येवर आधारित आहेत. या निकषांचा आधार घेता विदर्भातील त्रिस्तरीय आरोग्य सेवा पूर्णपणे कोडमडल्याचे दिसून येते.

विदर्भातील उपलब्ध आरोग्य संस्था				2001 च्या जनगणनेनुसार प्रत्येक आरोग्य संस्थेमागे उपचार घेणाऱयांची संख्या			2011 च्या जनगणनेनुसार प्रत्येक आरोग्य संस्थेमागे उपचार घेणाऱयांची संख्या
जिल्हे	उपकेंद्र	प्राथमिक आरोग्य केंद्र	ग्रामीण रुग्णालये	उपकेंद्र	प्राथमिक आरोग्य केंद्र	ग्रामीण रुग्णालये	उपकेंद्र	प्राथमिक आरोग्य केंद्र	ग्रामीण रुग्णालये
अकोला	178	30	5	9155	54321	325927	10217	60621	363723
वाशिम	153	25	7	6672	40833	145832	7822	47869	170959
अमरावती	333	56	9	7829	46556	289684	8672	51568	320870
यवतमाळ	435	63	14	5651	39020	175591	6380	44055	198247
बुलढाणा	280	52	12	7973	42932	186040	9243	49770	215670
नागपूर	316	49	9	12872	83013	451960	14725	94963	517019
dवर्धा	181	27	6	6833	45805	206123	7161	48006	216026
भंडारा	193	33	5	5887	34429	227229	6211	36328	239762
गोंदिया	237	39	8	5066	30787	150088	5579	33906	165291
चंद्रपूर	339	58	11	6109	35709	188282	6473	37832	199478
गडचिरोली	376	45	9	2581	21562	107810	2851	23818	119088

·        राष्ट्रीय ग्रामीण आरोग्य अभियानाच्या मानकांनुसार प्रत्येक उपकेंद्रामागे सखल भागात 5 हजार, आदिवासी/डोंगराळ भागात 3 हजार आणि प्रत्येक  प्राथमिक आरोग्य केंद्रामागे सखल भागात 30 हजार, आदिवासी/डोंगराळ भागात 20 हजार जण उपचार घेवू शकतात. तर ग्रामीण रुग्णालयांतर्गत सखल भागात 1 लाख 20 हजार आणि आदिवासी/डोंगराळ भागात 80 हजार जण उपचार घेवू शकतात.

·        विदर्भातील गडचिरोली जिल्हा वगळता सर्व जिह्यातील आरोग्य संस्थांची व्यवस्था वाढत्या लोकसंख्येमुळे कोलमडली आहे.

·        नागपूर जिह्यातील एका उपकेंद्रामागे सध्या सुमारे 14 हजार रुग्ण उपचार घेत आहेत.

·        गडचिरोली जिह्यात फक्त भारतीय आरोग्य संस्थेच्या निकषाप्रमाणे आरोग्य संस्थांची संख्या लोकसंख्येप्रमाणे मर्यादित आहे.

अधिक माहिती साठी आम्हाला संपर्क साधावा